Pszczoły zbierając nektar pobierają równocześnie z nim szereg roślinnych substancji biologicznie czynnych, które w istotny sposób wpływają na zdrowotność rodzin pszczelich. Pszczelarzom powszechnie znane jest zjawisko, że w czasie dobrych zbiorów samoistnie ustępuje szereg chorób.
Stosowany do podkarmiania pszczół syrop cukrowy jest tylko czystym roztworem cukru, nie zawierającym żadnych substancji biologicznie czynnych. Pszczoły bardzo chętnie pobierają syropy cukrowe zmieszane z wyciągami z ziół, również wodę z poidła do której dodaliśmy wyciąg ziołowy.
Leki pochodzenia roślinnego działają na ogół wolniej, niż chemiczne. Mając w pasiece, na przykład ostrą nosemę, nie powinno się rezygnować z Fumagiliny. Za to z dobrym rezultatem można stosować zioła w celach zapobiegawczych przeciwko wystąpieniu ostrej formy nosemozy. Często w czasopismach pszczelarskich można przeczytać doniesienia pszczelarzy o tym, że systematyczne podawanie herbatek ziołowych skutecznie zapobiega w ich pasiekach występowaniu chorób pszczół.
Stosowanie leków ziołowych jest pracochłonne, jednak ma pewne niezaprzeczalne zalety, takie jak brak szkodliwego wpływu na środowisko ula i brak skażenia produktów pszczelich. Obecnie w Polsce pszczelarze mają duże trudności z nabyciem odpowiednich leków. Często bardzo wysokie ceny niektórych zmuszają do zaniechania leczenia pszczół. Natomiast większość ziół stosowanych w leczeniu można zebrać w pobliżu pasieki, lub posadzić w ogródku przydomowym.
Utrzymanie pszczół w dobrej kondycji zdrowotnej gwarantuje uzyskanie odpowiednio dobrych zbiorów miodu i innych produktów. Zioła mogą być z powodzeniem stosowane w pasiekach dużych, średnich i małych, amatorskich. Celowe jest również stosowanie ziół w pasiekach specjalizujących się w pozyskiwaniu pyłku, mleczka pszczelego i hodowli matek.
Należy w tym miejscu podkreślić, że w celu zachowania zdrowia w rodzinach pszczelich, należy również przestrzegać szeroko pojętej higieny w pasiece. Jest to szczególnie ważne w dużych pasiekach, prowadzących gospodarkę wielokorpusową. Należy tu systematycznie prowadzić odkażanie sprzętu, uli oraz plastrów. Należy też dbać o systematyczną wymianę plastrów, szczególnie w korpusie gniazdowym. Prowadzić selekcję rodzin pszczelich i systematycznie likwidować rodziny osłabione, charakteryzujące się słabym rozwojem.
Zebrane w tym opracowaniu opisy ziół stosowanych w profilaktyce i leczeniu chorób pszczół powinny pomóc pszczelarzom w odpowiednim przygotowaniu roślinnych preparatów leczniczych oraz ich stosowaniu w praktyce.
ZBIÓR ZIÓŁ
Z reguły zbiorem ziół zajmujemy się w godzinach rannych, po obeschnięciu rosy, od 10.00 do 13.00. Jeżeli w nocy był deszcz, nie powinniśmy prowadzić zbioru. Zioła, które zawierają dużo olejków eterycznych, zbieramy w pochmurne dni.
Pączki – zbieramy wczesną wiosną w czasie obrzmienia, przed pękaniem.
Korzenie i kłącza -zbieramy późną jesienią, po ustaniu wegetacji, lub wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji.
Ziele – zbieramy w początkowej fazie kwitnienia, ścinając górne pędy.
Owoce – zbieramy w czasie pełnej dojrzałości.
Kwiatostany i koszyczki – zbieramy w czasie kwitnienia.
Suszenie ziół
Suszenie ziół jest to sposób ich konserwacji. Świeże zioła zawierają do 90% wody, gzy suszone około 10-14%. Generalnie zioła powinniśmy suszyć w cieniu, nie na słońcu. Zioła zawierające olejki eteryczne suszmy w temperaturze do 40oC. Zioła zawierające witaminy suszy się szybko w temperaturze do 80oC w suszarkach, przy dobrym nawiewie. Dobrze suszy się zioła na strychach, przy przewiewie powietrza. Suszone zioła przechowujemy w papierowych torbach. Nie powinniśmy natomiast przechowywać ziół w workach foliowych.
Przyrządzanie leków ziołowych
Napary – są najczęściej stosowaną formą. Określoną ilość rozdrobnionego surowca zalewamy wrzątkiem w naczyniach szklanych, ceramicznych lub emaliowanych. Naczynia przykrywamy i odstawiamy do naciągnięcia na około 30 minut do 2 godzin. Ostatnio upowszechnia się sporządzanie naparów w termosach. Termos po zalaniu wrzątkiem i zamknięciu odstawiamy na 2 do 5 godzin.
Odwary – najczęściej sporządza się z twardych części roślin takich jak korzenie, kłącza, łodygi i nasiona. Rozdrobniony surowiec zalewa się w naczyniu zimną wodą i wolno podgrzewa przez około 30 minut na łaźni wodnej, pod przykryciem, nie dopuszczając do wrzenia. Następnie odstawia się i używa dopiero po przestygnięciu.
1. Tatarak zwyczajny (Acorus calamus)
Występowanie: Brzegi wolnopłynących i stojących wód, podmokłe łąki.
Wykorzystujemy kłącze tataraku, które zbieramy późną jesienią i suszymy.
Działanie: aktywizuje pracę robotnic i czerwienie matki. Posiada właściwości antyseptyczne i wzmacniające.
Sposób użycia: Jedną łyżkę stołową rozdrobnionego, suszonego kłącza tataraku zalewamy w termosie 2 szklankami wrzątku i zostawiamy do naciągnięcia na 24 godziny. Dajemy pszczołom wczesną wiosną po jednej łyżce stołowej na litr syropu.
2. Aloes zwyczajny (Aloe barbadensis)
Występowanie: w Polsce nie występuje w stanie naturalnym. Uprawiany w szklarniach i amatorsko w doniczkach.
Wykorzystujemy sok ze świeżych liści.
Działanie: zwiększa odporność pszczół i posiada właściwości antyseptyczne.
Sposób użycia: sok ze świeżych liści natychmiast po wyciśnięciu dodajemy do syropu cukrowego w ilości 5-10 ml na 1 litr syropu lub 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego.
3. Babka lancetowata (Plantago lanceolata)
Występowanie: łąki, miedze, przydroża, ogrody i nieużytki.
Wykorzystujemy liście ze zbioru w czasie kwitnienia.
Działanie: odtruwające i antyseptyczne.
Sposób użycia: sporządzamy napar. 50 g rozdrobnionego suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody. Pod przykryciem pozostawiamy do naciągnięcia przez okres 3-5 godzin. Pszczołom dajemy 100 ml na 1 litr syropu lub 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego. Można podawać również świeży sok z liści w ilości 5-10 ml na 1 litr syropu lub 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego.
4. Bagno zwyczajne (Ledum palustre)
Występowanie: torfowiska, bagna.
Wykorzystujemy łodygi bez liści z pączkami kwiatowymi.
Działanie: warrozobójcze.
Sposób użycia: z suszonych łodyg sporządzamy napar. 50 g ziela zalewamy 1 litrem wrzącej wody i odstawiamy do naciągnięcia na okres 2-3 godzin. Otrzymanym wyciągiem opryskujemy pszczoły na plastrach. UWAGA: Bagno zwyczajne jest rośliną częściowo chronioną w Polsce, a zarazem trującą dla człowieka.
5. Borówka czarna (Vacinium vitis idaea)
Występowanie: lasy iglaste, poręby, wrzosowiska.
Wykorzystujemy liście borówki które zbieramy wczesną wiosną, po stopnieniu śniegu.
Działanie: antyseptyczne, przeciwzapalne, przeciwbiegunkowe, odtruwające, odżywka witaminowa.
Sposób użycia: sporządzamy napar z suszonych, rozdrobnionych liści. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody i zostawiamy na 4-5 godzin w termosie. Podajemy 50-100 ml naparu na 1 litr syropu cukrowego.
6. Brzoza brodawkowata (Betula pendula)
Występowanie: pospolita w lasach i zagajnikach.
Wykorzystujemy pączki brzozy zbierane wiosną, przed rozwinięciem się liści. Liście zbieramy wiosną w czasie kwitnienia, a sok z brzozy w czasie puszczania soków.
Działanie: aktywizuje pracę robotnic i czerwienie matek. Wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, odżywka witaminowa.
Sposób użycia: z pączków brzozy sporządzamy odwar. 50 g suszonych, rozdrobnionych pączków zalewamy 1 litrem wody i powoli ogrzewamy na łaźni wodnej przez ok. 30 minut, nie doprowadzając do wrzenia. Odstawiamy z ognia i pozostawiamy do ostygnięcia. Pszczołom podajemy 30-50 ml odwaru na 1 litr syropu cukrowego. Z liści sporządzamy napar. 50 g liści zalewamy 1 litrem wrzątku i odstawiamy do naciągnięcia na 3-5 godzin. Pszczołom podajemy 100 ml na 1 litr syropu cukrowego. Świeży sok brzozowy podajemy w ilości 20-30 ml na 1 litr syropu lub 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego.
7. Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus)
Występowanie: wilgotne zarośla w dolinach rzek, pola uprawne (plantacje).
Wykorzystujemy szyszki prawie dojrzałe, które zbieramy jesienią.
Działanie: odtruwające, antyseptyczne, pobudzające rozwój.
Sposób użycia: z suszonych, rozdrobnionych szyszek sporządzamy napar. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody. Zaparzać najlepiej w termosie i odstawić na 5-6 godzin. Podajemy 50 ml naparu na 1 litr syropu.
8. Dziurawiec zwyczajny (Hypericu perforatum)
Występowanie: łąki, pastwiska, ugory, zarośla i przydroża.
Wykorzystujemy szczytowe partie ziela, zbierane w czasie kwitnienia w lipcu i sierpniu.
Działanie: antyseptyczne, przeciwzapalne, wzmacniające.
Sposób użycia: sporządzamy napar z suszonego ziela. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody. Odstawiamy do naciągnięcia na 2-5 godzin. Podajemy 50-100 ml na 1 litr syropu.
9. Głóg jednoszyjkowy (Crataegus oxyacantha)
Występowanie: suche lasy, zarośla, miedze, parki i ogrody.
Wykorzystujemy owoce, które zbieramy jesienią, w czasie dojrzewania.
Działanie: aktywizuje pracę robotnic, czerwienie matek, zwiększają odporność na choroby, odżywka witaminowa.
Sposób użycia: 50 g suszonych, rozdrobnionych owoców zalewamy 1 litrem wrzącej wody, najlepiej w termosie. Pozostawiamy na 2-5 godzin do naciągnięcia. Podajemy rodzinom pszczelim w ilościach 50-100 ml na 1 litr syropu.
10. Koniczyna czerwona (Trifolium incarnatum)
Występowanie: łąki i pastwiska.
Wykorzystuje się główki kwiatostanów i górne liście. Zbiór w okresie kwitnienia.
Działanie: ogólnowzmacniające, antyseptyczne, odtruwające.
Sposób użycia: z suszu robimy napar. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody i pozostawiamy do naciągnięcia na 2-3 godziny. Pszczołom podajemy w ilości 50 ml na 1 litr syropu.
11. Krwawnik pospolity (Achillea millefolium)
Występowanie: ugory, miedze, pola, przydroża, suche łąki.
Wykorzystujemy górne części roślin w okresie kwitnienia.
Działanie: wzmacniające, pobudzające wiosenny rozwój rodzin, antyseptyczne.
Sposób użycia: z suszonych, rozdrobnionych części roślin sporządzamy napar. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzątku i pozostawiamy na 3-5 godzin do naciągnięcia. Pszczołom podajemy 50 ml naparu w 1 litrze syropu cukrowego.
12. Melisa lekarska (Melissa officinalis)
Występowanie: uprawiana w ogrodach, czasami występuje w stanie dzikim.
Wykorzystujemy pędy razem z kwiatami. Zbiór w czasie kwitnienia.
Działanie: ogólnowzmacniające, antyseptyczne.
Sposób użycia: z suszu sporządzamy napar. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody. Odstawiamy na 3-5 godzin do naciągnięcia. Podajemy w ilości 50-100 ml na 1 litr syropu. UWAGA: Melisa lekarska powinna być uprawiana przez każdego pszczelarza w pobliżu pasieki. Pszczoły bardzo lubią jej zapach i stąd od wielu lat jest używana przez pszczelarzy do nacierania rąk przed pracą w pasiece, do nacierania rojnic oraz uli w których mamy osiedlić pszczoły.
13. Mięta pieprzowa (Mentha piperita)
Występowanie: roślina uprawiana w ogrodach.
Działanie i sposób użycia – podobnie jak melisa lekarska.
14. Mniszek lekarski (Taraxacum officinale)
Występowanie: występuje pospolicie na łąkach, pastwiskach i nieużytkach.
Wykorzystujemy kwiaty i młode liście, zbierane w czasie kwitnienia oraz korzenie zbierane późną jesienią i wczesną wiosną.
Działanie: ogólnowzmacniające i oczyszczające organizm pszczół.
Sposób użycia: z liści i kwiatów sporządzamy napar. 50 g suszu zalewamy 1 litrem wrzącej wody i pozostawiamy do naciągnięcia na 2 do 4 godzin. Z suszonego korzenia sporządzamy odwar. 50 g suszonego, rozdrobnionego korzenia zalewamy 1 litrem wody. Wolno podgrzewamy na łaźni wodnej przez 30 minut, nie dopuszczając do wrzenia. Odstawiamy do ostudzenia. Pszczołom podajemy 50 ml naparu bądź odwaru do 1 litra syropu cukrowego.
15. Pięciornik kurze ziele (Potentilla erecta)
Występowanie: pastwiska, łąki, widne lasy.
Wykorzystujemy kłącza zbierane późną jesienią, w październiku lub wiosną przed pojawieniem się liści.
Działanie: stymulujące pracę pszczół i matki, odtruwające, antyseptyczne, przeciwgrzybicze, przeciwbiegunkowe.
Sposób użycia: z wysuszonych i rozdrobnionych kłączy sporządzamy odwar. 20 g zalewamy 1 litrem wrzącej wody i podgrzewamy wolno na łaźni wodnej, nie dopuszczając do wrzenia, przez 30 minut. Odstawiamy do ostygnięcia. Podajemy 50 ml na 1 litr syropu.
16. Pokrzywa zwyczajna (Utrica dioica)
Występowanie: występuje pospolicie – nieużytki, przychacia, przydroża, zarośla i olszyny.
Wykorzystujemy górne części pędów razem z liśćmi. Zbiór wczesną wiosną, do chwili kwitnienia i początku kwitnienia.
Działanie: ogólnowzmacniające, antyseptyczne, dostarczające witamin, mikro- i makroelementów.
Sposób użycia: z suszu robimy napar. 20 g suszu zalewamy 1 litrem wrzątku, odstawiamy do naciągnięcia na czas 4-6 godzin. Pszczołom dajemy w iiości 100 ml naparu na 1 litr syropu. Można też dodawać świeży syrop z pokrzywy do syropu cukrowego w ilości 5-10 ml na litr lub 0,5 kg ciasta miodowo-cukrowego.
17. Róża dzika (Rosa canina)
Występowanie: miedze, zarośla, nieużytki, przydroża, obrzeża lasów.
Wykorzystujemy owoce. Zbiór w okresie dojrzewania – koniec września, październik.
Działanie: stymulujące rozwój rodziny pszczelej, dostarczające witamin.
Sposób użycia: 50 g wysuszonych i rozdrobnionych owoców zalewamy 1 litrem wrzątku i odstawiamy na 2-4 godziny do naciągnięcia, najlepiej w termosie. Pszczołom podajemy w ilości 30-50 ml na litr syropu cukrowego.
18. Sosna zwyczajna (Pinus silvestris)
Występowanie: występuje pospolicie w całym kraju.
Wykorzystuje się pączki oraz świeże igliwie z młodych gałązek. Pączki zbieramy wczesną wiosną w okresie nabrzmiewania. Igliwie można zbierać w ciągu całego roku (zimą posiada najwięcej witamin).
Działanie: wzmacniające, przyśpieszające wiosenny rozwój pszczół, uodparniające na choroby, wzbogacające w witaminy.
Sposób użycia: z pączków i igliwia sosny sporządzamy odwar. 20 g rozdrobnionego surowca zalewamy zimną wodą i podgrzewamy przez 30 minut, nie dopuszczając do wrzenia. Odstawiamy do wystudzenia. Pszczołom podajemy 20-30 ml odwaru na 1 litr syropu cukrowego.
19. Bylica piołun (Artemisia absinthium)
Występowanie: przydroża, przychacia, żwirowiska, nieużytki.
Wykorzystujemy górne części pędów razem z kwiatami. Zbiór w okresie kwitnienia.
Działanie: wzmacniające, odkażające, metaboliczne, dostarczające soli mineralnych i witamin.
Sposób przygotowania: z suszu sporządzamy napar. 29 g rozdrobnionego surowca zalewamy 1 litrem wrzątku. Pszczołom podajemy w ilości 30-50 ml na litr syropu.
20. Czosnek pospolity (Allium sativum)
Występowanie: uprawiany.
Wykorzystujemy cebule (główki czosnku).
Działanie: stymulacja rodzin pszczelich, zwiększenie odporności na choroby pszczół, profilaktyka nosemozy i grzybicy.
Sposób użycia: 200 g czosnku zalać 0,5 litra spirytusu 70% lub wódki. Postawić w ciemnym miejscu na 14 dni. Od czasu do czasu wstrząsnąć. Po tym czasie przefiltrować i rozlać do butelek. W tym samym czasie sporządzić również roztwór spirytusowy propolisu w proporcji 20 g propolisu na 0,5 litra spirytusu 70 % i odstawić na 14 dni, co jakiś czas wstrząsając. Następnie przefiltrować i zlać do butelek. Oba wyciągi mieszamy w równych ilościach i podajemy pszczołom w ilości 1 ml na 0,5 l syropu wiosną przez okres siedmiu dni. W celach profilaktycznych, pszczołom można również podawać sam wyciąg z czosnku, lub propolisu. Powyższy wyciąg można również podawać do poidła słoikowego wczesną wiosną.
21. Cebula jadalna (Allium cepa)
Występowanie: uprawiana.
Sposób użycia:
a) 30 g rozdrobnionej cebuli zalać 0,5 litrem wrzącej wody w termosie. Odstawić na dwa dni. Wyciąg ten dodaje się do 3 litrów syropu. Podkarmiamy 4-krotnie co 6 dni w ilości 500 ml syropu na rodzinę pszczelą.
b) cebulę razem z łupinami zetrzeć na tarce. Jedną średniej wielkości cebulę dodajemy do 5 litrów ciepłego syropu, odczekujemy około 1 godziny i podajemy pszczołom do podkarmiaczek. c) cebulę rozcieramy, zalewamy 1 litrem ciepłej wody, słodzimy i tym roztworem opryskujemy obustronnie pszczoły siedzące na plastrach, a także plastry z czerwiem otwartym. Oprysk powtarzamy 3-4 razy co 4 dni.
22. Skrzyp polny (Equisetum arvense)
Występowanie: występuje na polach.
Wykorzystujemy ziele skrzypu.
Działanie: leczenie grzybicy pszczół i profilaktyka.
Sposób użycia: 200 g świeżego skrzypu zalać 3 litrami wrzącej wody. Odstawić na 1 godzinę do naciągnięcia. 50 ml naparu dajemy do 1 litra syropu. Odwarem skrzypu można również karmić pszczoły przed zimą.
Ziół można również z powodzeniem używać do odstraszania szkodników jak: motylica woskowa, mrówki i myszy.
I. W pracowniach pszczelarskich i magazynach suszu do odstraszania motylicy można używać takich ziół jak:
- bagno zwyczajne
- bylica piołun
- kocanki piaskowe
- wrotycz pospolity
- marzanna wonna
- mięta pieprzowa
- liście orzecha włoskiego
II. Do odstraszania myszy z pracowni pszczelarskich i magazynów suszu można używać ziela następujących roślin:
- ostrzeń pospolity
- lulek czarny
- bez dziki
- bylica piołun
- dziewanna wielokwiatowa
III. Do odstraszania mrówek z ula stosujemy:
- świeże liście pomidora
Zioła można również dodawać do paliwa stosowanego w podkurzaczu. Stosujemy zioła takie jak: lawenda, szałwia lekarska, hyzop lekarski, ruta, waleriana, piołun, skórka pomarańczy i cytryny.
W praktyce najczęściej zamiast pojedynczych ziół stosuje się mieszanki ziołowe. Przykładowo podaję 3 mieszanki stosowane w celu zwiększenia odporności pszczół na choroby występujące podczas zimowli i na przedwiośniu oraz zapobiegające biegunce.
Mieszanka nr 1
- melisa lekarska 50 g
- bylica piołun 50 g
- mięta pieprzowa 50 g
- dziurawiec zwyczajny 50 g
- krwawnik pospolity 50 g
- rumianek pospolity 50 g
Mieszanka nr 2
- krwawnik pospolity 50 g
- rumianek pospolity 50 g
- mniszek lekarski 50 g
- kwiat lipy 50 g
Mieszanka nr 3
- melisa lekarska 50 g
- krwawnik pospolity 50 g
- borówka czarna 50 g
- pokrzywa zwyczajna 50 g
- kwiat lipy 50 g
Do przygotowania mieszanki bierzemy wysuszone i rozdrobnione zioła w równych ilościach, np. 50 g, które wsypujemy do dużego naczynia i dokładnie mieszamy. Przygotowaną mieszankę najlepiej przechowywać w torbach papierowych, lub szklanych słojach.
Do sporządzania leku bierzemy 20 g mieszanki (najlepiej raz zważyć i przeliczyć, ile to łyżek stołowych) i zalewamy 1 litrem wrzątku. Odstawiamy do naciągnięcia na 2-4 godziny. Po odcedzeniu dodajemy do syropu cukrowego w ilości 50 ml na 1 litr syropu.
Zawsze do leczenia pszczół powinniśmy używać świeżo sporządzonych naparów. Najlepiej używać ziół zebranych we własnym zakresie i pochodzących z tego terenu gdzie znajduje się pasieka. Pamiętajmy, że nie zbieramy ziół w pobliżu dróg, linii kolejowych i zakładów przemysłowych.
W tym opracowaniu zostały opisane zioła powszechnie występujące i na ogół znane, nie powinno więc być problemu z ich pozyskaniem.
